Yeil Kalknma Vakf Bakan Prof. Dr. Mehmet Emin Birpnar, iklim krizinin tarm nasl tehdit ettiine ilikin nemli deerlendirmelerde bulundu.
Son yllarda sklkla duyduumuz kavramlardan biri “iklim krizi”. klim deiikliinin kresel lekteki etkileri nelerdir?
klim deiiklii, ya da halk arasnda daha sk kullanlan adyla iklim krizi, dnyann drt bir yannda olduu gibi Trkiye’de de kendini hissettiriyor. zellikle ani scaklk deiimleri, ar hava olaylar, sel, kuraklk ve don olaylar gibi meteorolojik afetlerin says ve etkisi giderek artyor. 2024 yl, imdiye kadar llen en scak yl olarak kaytlara geti. Dnya genelinde scaklk art sanayi ncesine kyasla +1,55C oldu. Bu deer Paris klim Anlamasnn ngrd +1,5C deerini ilk kez gemi oldu.
klim deiiklii Trkiye’yi kresel ortalamadan daha fazla m etkiliyor?
Evet. Avrupa Copernicus klim Servisi tarafndan yaymlanan “2024 Avrupa klim Durumu” Raporuna gre Avrupa kaytlardaki en scak yln yaad. Avrupa’da 2024 ylnda gerekleen scaklk artnn sanayi ncesi dneme kyasla +2,4C olarak gerekleti.
Meteoroloji Genel Mdrl tarafndan yaymlanan “2024 Yl klim Deerlendirmesi” Raporuna gre de getiimiz yl lkemizin kaytlardaki – dier bir ifadeyle son 54 yln- en scak yl oldu. Scaklk art 1990-2020 yl ortalamalarna gre 1,7C, sanayi ncesi dneme kyasla da 2C olarak gerekleerek kresel ortalama deerlerden daha yksek bir snma ile kar karya kald. Yine, zellikle Akdeniz’de deniz yzey scaklklar kresel ortalamann iki kat (1,3C) artt. Bu durum, kuraklk ve dier ekstrem hava olaylarn tetikliyor.
lkemizde yaanan ar hava olaylarnda nasl bir art var?
Meteoroloji Genel Mdrl raporlarna gre lkemizde 1990-2000’de ylda 20 ila 150 arasnda deien sayda ar hava olay yaanrken bu say getiimiz 2024 ylnda 1.257’ye ulat. Yaanan ar hava olaylarnn te biri ani yalar ve sellerden oluuyor.
Ekstrem veya dier bir ifadeyle ar hava olaylarnn temel etkeni ise hi kukusuz iklim deiiklii. Elbette ki bu hadiseler tarih boyunca srekli olagelmitir. Peki iklim deiiklii bunu nasl etkiliyor diye bakacak olursak, say, iddet ve etkilerini giderek arttn gryoruz. Hkmetleraras klim Deiiklii Paneli (IPCC) raporlar, Akdeniz Havzasndaki lkelerin (Trkiye dahil) bu olaylardan en ok etkilenecek blgeler arasnda olduunu vurguluyor.
klim deiikliklerinin ekonomik etkilerinden sz edebilir miyiz?
Elbette. BM Tarm ve Gda rgt (FAO) deerlendirmelerine gre 2000-2021 yllar arasnda doal afetlerin neden olduu tarmsal kayplar, yllk kresel tarmsal GSYH’nn %5’ine denk geliyor. Bu kayplarn %65’inin kuraklk kaynakl olduu belirtiliyor.
Trkiye’de ise iklim kaynakl afetlerin yllk GSYH’ya etkisi %1,2 civarnda. Ayrca verimlilik d, gda fiyatlarnda art ve enflasyonist bask olarak da karmza kyor.
Son yllarda yaanan ani scaklk deiimleri, seller ve kuraklk gibi afetler Trkiye’de tarm nasl etkiledi?
Cevap: 2025 ylnn ilk dneminde; ubat, Mart ve Nisan aylarnda mevsim normallerinin zerinde seyreden scaklklar, bitkilerin erken uyanmasna yol at. zellikle “yalanc bahar” olarak adlandrlan bu dng, scaklklarn ani d ile birlikte birok blgede zirai don vakalarnn yaanmasna yol at. zirai don vakalarn tetikledi. En son gerekleen zirai don afetinde Tarm ve Orman Bakanl deerlendirmelerine gre 34 ilimizde 16 eit rn dorudan etkilendi.
Akabinde Meteoroloji Genel Mdrl tarafndan yaynlanan “Kuraklk Haritalar” ise tm dikkatleri dier nemli sorunumuz olan kurakla evirdi. Trakya, bat, gney ve i kesimleri orta ile ar kuraklk seviyelerinde.
Kurakln tarmsal retime etkilerini nasl ifade edebilirsiniz?
Meteoroloji Genel Mdrl’nn son 2 yllk haritalarna gre, Trakya, Anadolu ve Gney blgelerimiz “iddetli kuraklk” riski altnda. Son 3 aylk haritalarda Karadeniz dndaki tm blgelerde youn kuraklk hakim. Bu, tarmsal retimin ve gda arz gvenliinin ciddi biimde tehdit altnda olduunu gsteriyor.
Aylk ya raporlarna gre ise Mart 2025 son 35 yln en kurak ay olarak kaytlara geti. Normale gre yalarda yzde 50’i aan oranlarda azalmalarn yaand bu ayda en az ya bakent Ankara’da gzlemlenirken oransal olarak en byk d yzde 90′ aan oran ile Manisa ilinde grld. 2024 ylnn tamamnda ise yalar lke genelinde yzde 6, Edirne’de ise yzde 35 azald.
FAO raporlar, kurakln kresel tarmsal kayplarn %65’inden sorumlu olduunu ortaya koyuyor. Dolaysyla gda arz gvenliinde kilit meteorolojik hadisenin kuraklk olduunu syleyebiliriz.
Tarmsal verim asndan gelecekte bizi neler bekliyor?
2024-2030 Dnemi iin hazrlanan klim Deiiklii Uyum Strateji ve Eylem Planna gre lkemizde 2080 ylna kadar Trkiye’de buday, arpa, yulaf, msr, pamuk gibi rnlerde %5 ila %16 arasnda verim kayplar ngrlyor.
Yine Tarm ve Gda Bakanlnca blgesel bazda yrtlen almalara gre Trakya zelinde budayda %76, ayieinde %66 gibi ciddi dler sz konusu olabilir. Yaynlanan birok saydaki uluslararas almaya gre de kresel lekte her 1C scaklk art buday, pirin ve msr gibi temel mahsullerde %25’e varan verim dleri anlamna geliyor.
Bahsi geen olas tehditlere kar neler yaplmal?
Birincisi, tarmsal retimde bilinli planlama ve su ynetimi art. Sisleme, rzgar pervaneleri gibi don nleme yntemleri lkemizde yaygn deil. Ayn ekilde damla sulama, susuz tarm gibi sistemler daha fazla tevik edilmeli. rnein obruklarla gndeme gelen Konya havzasnda hl ok su isteyen rnler yetitiriliyor; bu srdrlebilir deil. eker pancar, ayiek, msr gibi ok su isteyen rn gamnn yerini yine baklagil alarak deimesi gerekiyor. Ayrca TARSM gibi sigorta sistemlerinden yeterince yararlanlmyor. reticilerin riskleri sigorta altna almas ok nemli.
Meteoroloji Genel Mdrl, kuraklk ve don riski gibi konularda dzenli olarak haritalar yaynlyor. Hangi bitkilerin scak veya soua dayankl olduunu gsteren almalar da bunlara ekleniyor. Bu bilgiler raporlarla desteklenip internet, sosyal medya ve dier platformlarda iftilerle paylalyor. Ancak asl nemli olan, reticilerimizin bu verileri yakndan takip edip gerekli nlemleri zamannda almas. rnein, don riski varsa nceden tedbir almak (sisleme, rzgr pervaneleri, stma vb), kuraklk haritalarna gre sulama plann ayarlamak gibi.
Ayrca, tarmn srdrlebilir olmas iin herkesin elini tan altna koymas gerekiyor. Devlet, zel sektr, niversiteler, ziraat odalar ve dier sivil toplum kurulular birlikte hareket etmeli. iftiler bilgilendirmeli, sigorta gibi koruyucu uygulamalara tevik etmeli. reticilerimiz de bu srece aktif olarak katlmal. Ancak bu ekilde iklimin olumsuz etkilerine kar direnli kalabilir, uzun vadede tarm gvence altna alabiliriz.
Trkiye’de tarmsal sigorta (TARSM) kullanm yeterli mi?
Maalesef hayr. TK verilerine gre lkemizde 234 milyon dekar tarm arazisi var. TARSM kaynaklarna gre de bu arazilerin sadece 36 milyon dekar sigortal. Ayn ekilde, ifti kayt sistemine kaytl iftilerin de yalnzca %22’si TARSM’den faydalanyor. Oysa zirai don, kuraklk, sel, dolu gibi say ve iddetleri artan meteorolojik afet risklerine kar sigorta, reticilerin en nemli gvencesi olmal.
“Yeil Kalknma Hamlesi” bu srete nasl bir rol oynayabilir?
Cumhurbakanmzn destekledii bu hamle, birok alanda olduu gibi tarmsal alanda da evre ve iklim dostu uygulamalar (rnein agroekoloji gibi) ve yenilenebilir enerji projeleriyle sektr dntrebilir. Ancak, katlmc bir yasal dzenleme ve iftilerin eitimi kritik nem tayor. Aksi halde, bugn kurakl, yarn selleri konumak zorunda kalacaz.
Son sz olarak ne sylemek istersiniz?
Dn zirai donu konuurken bugn kuraklk konuuyoruz; yarn selleri, msilaj ve yangnlar konumamak iin bugnden adm atmalyz. klim deiiklii artk uzak bir tehdit deil; tarmsal retim, gda gvenlii ve ekonomimiz iin acil eylem plan gerektiren bir gerek.
klim deiikliini grmezden gelmek bu krizi yok sayamaz. Kendi ulusal karlarmz iin, insanmz iin, doamz iin, doal kaynaklarmz iin bilimsel verilerle hareket ederek uyum stratejileri gelitirmeli, tarm gibi elzem bir alanda direnli hale gelmek, gda gvenliimizin anahtardr.